Sakrabudu anaadɛ Ankɔs yɛ adze a Ghana ha yi, Mfantsefo na wɔdze bɔbɔɔ adze. Ɔyɛ afahyɛ bi a aborɔfo tse dɛ China, Amereka, Ngyiresi, Brazil na aborɔkyir amanaman ahorow a wɔkeka ho nndzi ho agor. Sɛ Ghanafo anaadɛ Ebibifo bedzi afahyɛ yi bi a, nna tserɛ, yesuaa no wɔ hɔn hɔ.
Sɛ yɛka afahyɛ a, ɔyɛ amambra a yedzi dze kaakaa ewuakɔr wɔ hɔn dwumasun a wɔyɛe dze gyee ɔman bi sii hɔ. Afahyɛ no bi so wɔ hɔ a, yedzi dze hyɛ afe fofor ase anaa yedzi dze kyerɛ edziban a ebu do. Dɛm ntsi, yɛwɔ afahyɛ ahorow wɔ hɛn Ghanaman yi mu. Dɛm Ghana afahyɛ ahorow yinom bi nye Kundum, Bakatue, Akwambɔ, Hɔmɔwɔ, Hɔgbɛtsotso, Damba, Gya afahyɛ, Ahobaa, Abowakyer, na afahyɛ ahorow a ɔkeka ho. Sakramodu, Chalewote afahyɛ na afahyɛ binom a ndɛ mber yi aba hɛn man yi mu yɛ afahyɛ a yɛfɛmee fii aborɔfo hɔ.
Sakrabudu anaa Ankɔs Afahyɛ ne farbaafo yɛ asɛm a ɔdze ekyingye ahorow to Ghanafo nkankan Mfantsefo a wɔwɔ Atɔree Mantɔw mu na Finimfin Mantɔw mu ntamu. Finimfin Mantɔw mu nyimpa kyerɛ a, hɔn na wɔdze bɔbɔɔ adze, dɛmara so na Atɔree Mantɔw mu nyimpa so kyerɛ a, hɔn na wɔdze bɔbɔɔ adze. Iyi ama da baa ekyingye nko na ɔba wɔ hɔn a wɔdze afahyɛ no bɔbɔɔ adze wɔ Ghanaman mu no ntamu. Nhwehwɛmu kakra a akannews.com ɔkyerɛwfo Ebenezer Kobinah Offen ayɛ kyerɛ a, Sakrabudu anaa Ankɔs Afahyɛ no fi Simpa, nna tserɛ, Simpafo na wɔhyɛɛ ne ndzii ase.
Simpafo yɛ nkorɔfo bi a wɔwɔ Finimfin Mantɔw mu. Hɔn kasaa ankasa ankasa nye Effutu na mbom dodowara ka Mfantse ɔnam Finimfin Mantɔw mu nkurow ahorow a wɔka Mfantse a woetwa hɔnho ehyia no ntsi. Abakɔsɛm kyerɛ a, Holland na Ngyiresi guadzifo a wɔbaa Ghana bobuu Ghana do no na wɔhyɛɛ afahyɛ no ne ndzii ase wɔ mfeha pɔrpɔr duakron (19th Century) mu. Ber a nna wɔhyɛ krakrabotonyi ahorow no, wɔsawee na wɔgyee hɔn enyi Borɔnya ber mu wɔ nsanombea a nna ɔyɛ hɔn dze. Mfantsenyi aberantsɛ a nna ofi Akyemfo a ne dzin dze Janka Abraham a ber no, nna ɔyɛ edwuma wɔ nsanombea hɔ no hun dɛ afahyɛ a ɔtse dɛm no yɛ fɛw ntsi, ɔdween ho dɛ ɔdze bɛba no borɔn mu wɔ Akyemfo. Nedze no, ɔyɛɛ n’adwen dɛ ɔdze Ghana atam bɛyɛ dɛ mbrɛ aborɔfo no dze sakrabudu ntar a wɔapam no dadaw fi aborɔkyir bae no. Owura Janka Abraham tseew sakrabudu kuw a ne dzin dze Nobles. Nnyɛ ɔno nko na ɔtsewee; ɔnye ne nyɛnko a wɔfrɛ no K. Yamoah a nna ɔtɔn abaɛfor ndur wɔ Alata Kokwado apamu hɔ wɔ mfe 1923/ 1924 mu. Hɔn a nna wɔdɔm A.K Yamoah no bɔɔlbɔkuw na dan mu agodzi no dɔɔm sakrabudu kuw a odzi kan wɔ Ghana no. Ansaana obi bɔdɔm kuw no bi no, nna otwar dɛ ɔtse, ka Borɔfo kasa.
Annkyɛr biara na sakrabudu dzin no sesae kɔr “Fancy Dress”. Siantsir a dɛm nsesa yi baa do no nye dɛ, Egyaa sakrabudu kuw no a nna afarfo ahyɛ mu ma no nntse Borɔfo. Dɛm ntsi, nna wonntum mmbɔ dzin no yie na wɔbɔɔ no “Fancy Dress” a wɔsanee so bɔɔ no “Fante Dress” a ɔkyerɛ “Mfantse atar”.
Ansaana adze bɛkye Borɔnya da no, wosiesie hɔnho dɛ adatserfo, anɛɛsefo, akyerɛkyerɛfo, nsɛmpakafo, afarfo, edwamambɔfo, abɔfo na ndwuma ahorow. Nna wotum siesie hɔnho mpo dɛ aborɔfo no ankasa. Adwen a nna ɔtaa ekyir no nye dɛ, nna wɔpɛ dɛ wosiesie hɔnho dɛ ndwuma ahorow a ɔkɔ do wɔ aborɔkyir no pɛpɛɛpɛr. Ekuwekuw ahorow no hyia wɔ Simpa na wɔsaw “adaha ndwom” da mu no nyinara kesi ewimbir.
Mber kakra ekyir no wɔ afe 1926 mu no, dɛm aber no Simpa Manhen Nana Kow Sackey na n’anyɛnkofo tseew kuw fofor wɔ Aboadze. Kuw no ne dzin nye Egyaa. Wɔfrɛɛ kuw a odzi kan a wɔfrɛ hɔn Nobles no “Kuw a odzi kan” na wɔfrɛɛ hɔnho “Kuw a otsia ebien”. Afe 1930 mu no, Gyatɛ adehye ebusua no mu mba anngye Kow Sackey n’Egyaa kuw no annto mu. Dɛm ntsi ɔtseew kuw fofor wɔ Gyatɛ borɔn a wɔfrɛ no Donkoyemu. Wɔfrɛɛ kuw a otsia ebiasa no Tumbo rusu. Ɔno na woetwuw afa do araa ma ndɛ abɛdan Tumus no. Ibohu Tumus kuw no bi wɔ Takoradze.
Afe 1933 mu no, A.K. Yamoah no nua A.W. Yamoah tui kɔr Abrasa, borɔn bi a ɔwɔ Simpa kɛtseew kuw fofor a ɔtɔ do anan. Kuw no ne dzin nye “Red Cross” anaadɛ Kuw a otsia anan. Nna ɔyɛ kuw a esikafo, tsitsir mpanyin nsɔwdo na esuapɔn mu skuulfo na hɔn a sika wɔ hɔn nsamu ankasa na nna wɔwɔ akwanya dɛ wɔdɔm kuw no. Ansaana ibenya akwanya adɔm kuw no mpo no, nna otwar dɛ itwa nwuramu nsɔhwɛ a ɔfa Borɔfo kasa na Amambra ho no. Nna kuwmba mpanyimfo no tua tow abosoom ewiei biara. Dɛm sika no bi na nna wɔdze kɔ aborɔkyir kɛfa ntar huhuihu a wɔdze dzi afahyɛ no ba no. Sɛ wɔba dɛm a, mbofra a hɔn mfe mmbor awɔtwe na onnyibifo a kuw no da hɔn akoma do no nya bi hyɛ na mbom, kuwmba na nna woyi ntar no bi ma hɔn ma wɔhyɛ.
Besi ndɛ, ekuwekuw anan yi araa na afe biara wɔgor gyegye nkorɔfo enyi wɔ Simpa a ɔnnyɛ asɛm kakraba. Ndɛ dze no mpo, ndwumakuw ahorow na Ghana aban dze hɔnho agye afahyɛ ne ndzii mu ma ɔyɛ fɛw dɛ. Afahyɛ no hyɛ ase Borɔnya da Mumu 25 kesi Sanda 1 afe biara. Afahyɛ no ne ndzii kɛse no kɔ do Sanda 1 afe biara. Hɔ no, kuw ahorow no nyinara hyia mu wɔ Nkwantanan wɔ Simpa ewimbir ndɔnnum na wɔgor gyegye nkorɔfo enyi ber a hɔn nyinara etwa Simpa kurom no. Ɔwɔ mu dɛ Takoradzefo dɛ hɔn sakrabudu afahyɛ no agye abɔ do dze, naaso Simpafo kyerɛ a, “Abɔdwesɛ bɔtoo enyintɔnhwi”.