Mperwa nyinsen yɛ adze bi ɔabɛgye hin wɔ amanaman pii mu a yennkotum eyi ɔman Ghana efi mu. Iyi ama mbasiafo hɔn nkankɔ ho nsɛm aka ekyir. Sɛ yɛka mperwa nyinsen a, ɔyɛ aber a basia a oedzi mfe du-ebiasa (13) dze kesi mfe du-akron (19) afa yefun. Ɔnam edziban a ndɛ yi yedzi na nsesa a aba wɔ mbasiafo hɔn nyimpadua no mu ntsi, ndɛ, basia a oedzi mfe du mpo tum fa yefun. Siantsir yi ntsi, yetum dze basia a oedzi mfe du ka mfe a yɛkan ka mperwa nyinsen mfe ho no ho.
Apɔwmudzen edwumayɛfo (Ghana Health Service Information Management Health System-DHIMS), dze ato gua dɛ, ofi afe 2016 dze kesi afe 2020 mu no, mbasiafo a hɔn dodow yɛ 542,131 na woedzi mfe du-enum (15) dze kesi mfe du-akron (19) na wɔfaa yefun na dɛmara so na 13,444 so a woedzi mfe du (10) dze kesi du-anan (14) so na wɔfaa yefun. Iyi ekyir no, wɔsanee dze to gua bio dɛ, Ahafo Mantɔw na Bono Epue Mantɔw mu na wokitsa amba a ɔwɔ so ara yie a hɔn dodow yɛ 6,400. Mfe anan ntamu no, mbasiafo a wonnyinii nndur mfe a ɔsɛ dɛ basia dze fa yefun, 28,284 na nhwehwɛmu dze too gua dɛ, wɔfaa yefun wɔ Bono Mantɔw mu. Nhwehwɛmu na amba a nyimdzefo dze too gua da no edzi pefee dɛ, mperwa nyinsen yɛ adze a oridzi ɔman no nya sɛ ɔba no mbasiafo hɔn nkankɔ ho nsɛm a. Mpanyimfo na wɔka hɔn asɛm bi dɛ, “Sɛ biribi annkaka mpapa a, nkyɛ mpapa nnkɛgye kyerɛdɛ”. Ndzɛmba ahorow pii na nhwehwɛmu ada no edzi dɛ ɔdze mperwa nyinsen ba.
Odzikan, awargyaa yɛ ɔhaw kor a ɔdze mperwa nyinsen ba. Mpɛm pii no na sɛ awarfo ntamu tsetsew a, mba a wɔwɔ awar no mu no na wonya ho nsunsuando. Ɔno nye dɛn? Sɛ awargyaa baa a, banyin n abasia no nyinara tum gyaa mbofra no hwɛ na sɛ ɔba no dɛm a nna ato dɛ mbofra noara mɛpɛ kwan ahwɛ hɔn ho. Bi so mpo dze, banyin no tum gyaa mbofra no gu basia no do dɛ nonko nhwɛ hɔn a ibɔhwɛ mpo na basia no nnyi edwuma papa biara a obotum dze ahwɛ mba no yie dɛ mbrɛ ɔsɛ. Iyi dze mbofra no kɔ ahokyer mu na otum twetwe hɔn kɔ mponatwe mu na obowie ekyir no na nyinsen aba.
Ɔtɔdo bio nye awofo a wɔnnhwɛ hɔn mba yie anaa hɔn enyi nnkɔ hɔn mba ho. Awofo pii noara na wɔdze hɔn mber nyinara ma hɔn edwuma kyɛn hɔn mba a wɔawo hɔn. Mpɛm pii no, hɔn adwen kyerɛ hɔn dɛ hɔn edwuma a wɔyɛ no som bo kyɛn mba no a wɔdze hɔn aba wiadze no. Binom mpo nnya adagyer nye hɔn mba nndzi nkɔmbɔ nnhu dza ɔrehaw hɔn wɔ hɔn dada atsena mu na wɔama hɔn mboa a ɔsɛ fata. Dza wonyim ara nye dɛ wɔdze sika ato hɔn hɔ na wɔakɔ hɔn ndwuma do. Mbasiafo mbrabɔ na hɔn asetsena mu no, ohia dɛ wobenya nkyerɛkyerɛ afa ndzɛmba ahorow a ɔhaw mbasiafo wɔ hɔn mpanyin mfe do na n na dza ɔboa hɔn wɔ ahosiesie mu. Ber a ohia tsitsiriw a nkyɛ ɔsɛ dɛ batan biara n’enyi kɔ ne ba baa ho nye aber a oebu ne nsa. Dɛm ber yi na mbasiafo hia awofo hɔ mboa ara yie ama oehu dza ɔsɛ dɛ wɔyɛ na dza ɔnnsɛ ɔyɛ dɛ basia a oebu ne nsa yɛ. Aso bisa woho dɛ, sɛ basia dur dɛm tsebea a noho hia ara yie na sɛ woennya dɛm mboa no a, ɔbɛyɛ dɛ? Ɔnam nkyerɛkyerɛ a woennya wɔ awofo hɔ ntsi, hɔn ahwɛyie ho nsɛm tɔ sin kakra na iyi tum ma wɔtɔ nsa a onnyi dɛ wɔtɔ mu mu ma nyinsen a hɔn enyi nnda tum ba ɔnam mboa ntsi.
Enyiber bɔn a ɔwɔ mbasiafo ho so yɛ adze kor a otum dze mperwa nyinsen ba. Mbasiafo dodowara kyir dɛ wobuhu dɛ adze fofor wɔ hɔn etsipenfo ho. Mpɛm pii no sɛ basia bi hun dɛ ne nyɛnko bi wɔ biribi na sɛ ɔpɛ bi a, otum fa kwan a nkyɛ ɔnnsɛ dɛ ɔfa do no do nya bi. Binom mpo tum fa banyin dɛ mbrɛ obotum aboa no ma oenya dza ɔrohwehwɛ. Ɔnam dɛ banyin no nye no wɔ nkitsahodzi na ɔboa no ntsi, ɔnye no bedzi mpa mu agor na sɛ ne tsir annyɛ yie a, nna mperwa nyinsen ara na ɔbɛba basia no n’akwan mu.
Afekuw bɔn no ndɔmee: Nyɛnkofa dze akotsen wɔ mbabum abrabɔ mu tsitsriw nye mbasiafo. Ɔnam dɛ awofo binom nnyi mber ma hɔn mba nntsi, mbasiafo taa dze hɔn werɛ hyɛ hɔn anyɛnkofo mu. Bisa dɛ, aso wo ba no ne nyɛnko no ne suban tse dɛn? nyɛnkofo bɛn na ɔda hɔn ntamu? afotu bɛn na nyɛnko no dze ma wo ba no? Nyɛnkofo a mbasiafo fa no tum dze nsunsuando bɔn ba hɔn do. Nyɛnkofo no bi tum daadaa afofor twe hɔn kɔ ndzeyɛɛ bɔn bi a otum dze mperwa nyinsen ba mu. Binom mpo tum dzi hɔn anyɛnko ekyir tu adaa a hɔn awofo mpo nnyim bea a wɔwɔ. Iyinom nyinara tum dze mperwa nyinsen ba.
Dza otwa tun a mepɛ dɛ meka ho asɛm nye sen na mfonyi ahorow a mbofra hwɛ tsitsiriw nye mbasiafo. Sen na mfonyi ahorow pii na woyi no wɔ tɛlɛbihyɛn na abaefo ntsentan do ma mbofra hwɛ a onnyi dɛ wɔhwɛ ɔnam hɔn mfe a woedzi no ntsi. Binom hwɛ dɛm mfonyi na sen no ara ma afei hɔn mu pii noara hyɛ ase dɛ wɔreyɛ dza wohu no ɔnam dɛ wɔpɛdɛ wohu dza ɔwɔ mu no ntsi. Iyi mmboa mbasiafo tsitsiriw osiandɛ wogudo reyɛ dza wohu no wɔ sen no mu no a awofo nnyim ho hwee no, wobotum akɛfa mperwa nyinsɛn abrɛ hɔnho.